Co to znaczy opisać miasto? Pytanie to stawiano sobie na wiele sposobów. Od najdawniejszych czasów w przestrzeni kultury rysują się sylwetki miast-symboli. Mykeny, Troja, Ateny, Rzym, Jerozolima, Sodoma, Gomora, Niniwa... Miasta błogosławione i miasta potępione; miasta "wieczne", chociaż niejednokrotnie umarłe... Grobowce i ruiny, sny o potędze, marzenia architektów i utopistów...

Znaczny udział w kształtowaniu się literackich opisów miast miała starożytna wymowa okolicznościowa (tzw. "popisowy" rodzaj retoryczny, obejmujący w pierwszym rzędzie deklamacje o charakterze pochwalnym). Zarówno w antycznych pochwałach miast wierszem i prozą, jak i w średniowiecznych tekstach o podobnym charakterze operowano tymi samymi lub zbliżonymi schematami, podlegającymi w miarę upływu czasu pewnym przetworzeniom. Należało pochwalić piękne położenie miasta, niekiedy króciutko wspomnieć historię jego powstania, opisać jego kształt zewnętrzny, tj. mury, wieże i bramy, a potem wewnętrzny plan urbanistyczny: rynek i ulice, nie zapominając o najwspanialszych budowlach. Wypadało pamiętać o cnocie, ogładzie i innych zaletach mieszkańców, traktowanych jako zbiorowość, ale i nie bez wyróżnienia pewnych elit czy wybitnych jednostek. W średniowieczu topika ta ewoluowała w duchu chrześcijańskim: chwalono kościoły, duchowieństwo, pobożność ludności. [...]

Wydaje się więc rzeczą uzasadnioną takie przedstawienie literackiego obrazu Krakowa w niniejszym tomie, aby zgromadzone tu teksty nie ograniczały się do utworów literackich, których zasadniczym czy głównym tematem jest to właśnie miasto. Chodzi bowiem także o to, aby z jednej strony ukazać ten wizerunek w możliwie szerokim otoczu kulturowym, - niejako na wspólnym obszarze różnych przestrzeni mitycznych i symbolicznych, na skrzyżowaniu rozmaitych utartych szlaków retorycznych - z drugiej zaś strony wykorzystać teksty o bardzo różnym charakterze i funkcji, aby jak najpełniej pokazać obecność swoistego mitu Krakowa w świadomości dawnych Sarmatów. Przekonują nas o tym nie tylko łacińskie i polskie wiersze i poematy, ale także dzieła o charakterze historycznym, topograficznym lub politycznym, urzędowe dokumenty, fragmenty listów, diariusze i relacje, napisy na nagrobkach itp. Teksty zostały tak dobrane, aby pokazać miasto nie tyle jako twór kamienny i spetryfikowany, lecz jako wypełnioną żywą społecznością dynamiczną przestrzeń, podlegającą przemianom w zależności od tego, co przyniesie Fortuna i Czas. Są to teksty autorów polskich i europejskich (np. Anglicy, Niemcy, Włosi) pochodzące z epoki zwanej u nas staropolską - od średniowiecza do końca XVII wieku. Klucz, według którego zostały uporządkowane, uwypukla ów dynamizm, a zarazem pomaga w zaobserwowaniu literackiego zderzania się gotowych formuł i klisz literackich z tym, co przynosi doświadczenie: przemianami społecznymi i kulturowymi, zderzeniami tendencji politycznych, kultur i ideologii. W ten sposób udało się podzielić wybrany materiał na dziesięć części:

I. Krakus i Wanda. Wizje i rewizje legendy
II. Kraków "na cenzurowanym". Opis, laudacja i satyra
III. Zwierciadło królestwa. Zamek i katedra na Wawelu
IV. Święci krakowscy
V. Mieszczanie krakowianie w Rynku i na ulicach
VI. Religia, naród, wyznanie
VII. "Polskie Ateny". W kręgu Akademii Krakowskiej
VIII. Kraków czasu wesela
IX. Smutek i trwoga
X. Okolice Krakowa

[ze Wstępu]